Tevfik Taş
Gelmiş geçmiş bütün hükümdarların, beyefendilerin, ağaların, çağdaş yönetici zalimlerin işgal, soykırım, gasp, hırsızlık, tamah, tecavüz üzere bütün sömürü mirası, süzülüp çağımız faşizminin ruhunda ve işleyişinde toplanmıştır. Çıkarılan ve çıkarılacak bütün savaşların; tek tek ülkelerdeki işkenceciliğin, eziyetlerin, saldırganlıkların gerisinde duran gerçek birikim budur. Budur bizim vaktimizin karakteri!
***
Dilim döndükçe özetlemeye çabaladığım ve günümüzü de belirleyen bu politik sisteme karşı en büyük sanat harekeleri 1. ve 2. Dünya savaşları ortasındaki sanatçı nesilleriyle doğdu.
***
Öncesinde bu türlü sanatkarlar yok muydu?
Elbette vardı. 1500’lü yılların Pieter Brughel’inden 1800’lü yılların Goya’sına, Hakusai’sine pek çok isim üzerinden muhalif sanatçı kavramını okumak imkanlı. Lakin, Sürrealistlerden Dadacılara uzanan öncü sanatçı hareketleri bu iki savaş ortasında patladı; üretti, gayret etti ve bütün sanat kısımları üzerinde tesirli olabildiler.
***
Elbette bedel ödediler. Lakin sanatlarıyla bu nesiller yenilmedi. Çünkü bugün de çağdaş sanatları değerlendirenler, bu büyük hareketlere başvurmadan konuşamıyor.
***
Bu periyotta yaptıkları ve hayat biçimiyle beni çok etkileyenlerden birine, devrimci bir Dada ressamına öncelik vermek istiyorum. John Heartfield.
***
Heartfield her şeyden evvel, sanatsal yeteneği, kavrayışı ve o harikulâde cüretiyle Hitler faşizmine kan kusturanların birinci sırasındadır. Ressam, illüstratör, gazetecidir.
George Grosz’un fırçasından: ‘Monteur/ Mühendis John Heartfield’ Heartfield nazaran, faşizm şartlarında hiciv yapmak kıymetlidir. Lakin bu yetmez. O denli işler yapılmalı ki faşizm, düşünüşleri ve işleyişiyle her gün, her an teşhir edilebilsin. O denli işlerle savaş açmalı ki faşizm, ona karakterini kazandıran özellikler toplamıyla halkların zihnine hak ettiği üzere kazınsın.
***
Tastamam bunu yaptı. Bunu yaparken evvel kutsal sayılan, dahası piyasa münasebetleriyle bunu talep eden “kutsal sanat” ve “kutsal sanatçı” kültüne sağlam bir çelme taktı. Faşizm şartlarında, duvarlara görüntü, dekor tabloları yapmakla yetinmek, sanatsal ufku bununla sınırlamak burjuvazinin kırıntılarına talip olmanın ta kendisidir, diye düşünüyordu. Dahası Heartfiel de George Grosz’la tanışıncaya kadar, eleştirdiği bu kategoride fotoğraflar yapıyordu. Şöyle diyordu: “Grosz benim gözlerimi açtı. Hınç duyduğum faşizmle savaşma imkânım varken savaşmazsam, onların süslü, sessiz, estetikçi yardımcısı olurdum.”
***
Heartfield, AIZ [Arbeiter Illustrierte Zeitung / Fotoğraflı Emekçi Gazetesi] mecmuasının kapak fotoğraflarını ve dizaynlarını yapmaya başlayınca, halk çoğunluğunu avlayıp iktidara çökmüş Hitler idaresi bu sanatsal uğraşın devrimci hamasetiyle çalkalanmaya başladı.
***
“Burjuva Gazetelerini Okuyanlar Kör ve Sağır Olur: Başınızda Sizi Aptallaştıran Sargıları Çıkarın!”, Fotoğraflı Emekçi Gazetesi (AIZ), 1930. “Hitler” diyordu “sen, Uzak Asya Sanskritlerinden Roma İmparatorluğu halklarına kadar ‘İyilik, Dayanışma/ merhamet, Talih, Erdem’ üzere kavramlarla anılmış Swastika’yı (Gamalı Hac) sembol edinmişsin. Bunu kabul edemeyiz. Sen ve senin iktidarın, kan dökmekten, demir ve çelikten ibaretsiniz!” Heartfield’in yarattığı mecmua kapağında Gamalı Hac, bir mevt makinesi olmuştu. Birbirine bağlı dört balta, üstlerinde halkların kanıyla bakıyordu dünyaya. Fotoğraflı Emekçi Gazetesi bayilerde, bakkallarda, seyyar satıcı tezgahlarında, fabrikalarda görülmeye başladıkça, Hitler ve taraftarlarının kâbusları çiçek açıyordu.
***
“Naziler, siz aklı ve bilimi kullanıyorsunuz. Ama bilim çağında politik her zorba ve hırsız buna mecburdur.” Bu fikri ilan ettiği mecmua kapağında Hitler’in midesi altınlarla, personellerden ve halklardan talan edilmiş materyallerle doluydu ve Heartfield bunları bilimsel bir yeni buluşla, X Ray aygıtıyla gösteriyordu. Bu, X Ray aygıtının bir sanatsal objede tahminen de birinci görülüşüydü.
***
“Kitapların toz ceketi” diye anılan şömiz uygulamasını 3 boyutlu icat etmekle kalmadı. Kitap kapaklarında yarattığı “kapak hikayeleri,” kitapların satışını kimi kaynaklara nazaran 10, kimine nazaran 30 katına çıkarıyordu. Walter Benjamin’in Dadaizmin devrimci ataklığını anlattığı yazısında söylediğini yinelersek: “Tekniğiyle kitap kapağını politik bir araç haline dönüştürmüş olan John Heartfield’tir.”
***
Heartfield,elbette büyük bir sanatçıdır. Lakin gerçekliği, sanatçılık savına tercih etti. Yaptığı iş sorulunca “monteur / mühendis” diyordu, çünkü yoldaşları da onu bu sıfatla çağırıyordu. Faşizmle hengamenin mühendisi! Akıl hocası ve yoldaşı George Grosz’un “Mühendis Heartfield” adllı tablosunda bu devrimciyi kendi araç gereçleriyle görürüz, Tablo günümüzde New York Çağdaş Sanatlar Müzesi (MOMA) salonunda sergileniyor.
***
“Tanrı İngiltere’yi Cezalandırsın!”
Hitlercilerin bu haykırışları Almanya’yı sarsarken, o da bunu protesto etmek için Helmut Herzfeld olan Alman ismini değiştirdi. Aldığı yeni isim onun dünyalığı oldu: John Heartfield!
Bu değil yalnızca, “sanatsal üretimim hayat stilimde da büyümeli” diye düşünerek Vicdani Red bayrağı açtı. 1918’den beri kurucu üyesi olduğu Alman Dada sanat hareketindeki arkadaşlarına söylediklerinin özeti: “Orduların varlık nedeni halklara saldırmaktan öteki şey değildir!”
Faşistlerin aradıkları “Zararlılar” listesinin birinci beşine yükseldi. Hitlerin mevt timlerinden kurtulmayı başardı. Lakin ülkesinden kaçmak zorunda kaldı. Bir müddet İngiltere’de yaşadı. Oranın hükümranları de ondan koktu. Hapsedildi. Faşizmin hezimetinden sonra Doğu Berlin’e yerleşti. John Heartfield, 26 Nisan 1968’de Doğu Berlin Demokratik Alman Cumhuriyeti’nde sosyalizme musallat olmuş bürokratların dayatmalarından, ihmallerinden, iteklemelerinden bezmiş, hırpalanmış olarak öldü.
***
NOT: John Heartfield hakkında pek çok bilgiye buradan erişilebiliyor.