Selim Martin
Yıl 935…
AİDS şimdi icat edilmemiş ama Hitlerimiz mevcuttur;
Yayılırken dört bir koldan faşizm virüsü Almanya’ya
Terk ettim Karl Valentin’i
Yıl 935
Tam akşamüstü
Adamım yalnız kaldı sahnede
Yalnız yalnız adamlardır tiyatro…
Mitoloji ne de hoş şey; anlamak/anlatmak için insanı, insanlığı! Mesela; canın bugün olan bitenden bahsetmek mi ister yoksa olmayanı-eksikliği, çarpıklığı vurgulamak mı? Eskinin hoşluğunu övmek mi yoksa artık yeni bir kelamın gerekliğini söylemek mi istersin? Her ne istersen, sen bilirsin. Buyur; söylence buyruğuna amade!
Yazıdan evvelki periyotlarda ortaya çıkan kelamlı anlatımlar ile yazı sonrası toplumların hikayeleri, birkaç kategori altında toplanır, oradan dallanır budaklanır, birleşir, ayrılır, küser, kavuşur; her biri güya birinci defa söyleniyormuş üzere çıkar insanlığın sahnesine ve bağırsa da fısıldasa da kuvvetli bir biçimde kelamını aktarır. Lakin unutmayalım ki sahiden hikaye bir tanedir, kelam bir tane.
Milyonlarca yıldır başımıza gelenlerin daima tıpkı olduğunu söylemek, sanırım arkeologların en değerli işi olmalı. Durun! Yalnız değilsiniz; bu daha evvel de olmuştu, ondan evvel de ve daha evvel de. Biz bu kelamı daha evvel de duymuştuk ve ondan evvel de.
İşte bu başımıza gelenlerden farklı manalar çıkartmak üzerine heyetidir mitoloji; diğerinin ömründe kıymetli bir yer tutan olayı evvel küçümser, dalganı geçersin. Sonra başına birebir şey gelince, sarfiyat o elin kahramanını baş tacı eder, rabbini da meskenine alırsın (Resim 1).
Fotoğraf 1: Rablerin Meclisi, Jacopo Zucchi, 1575. Hemen her toplumda karşımıza çıkan bu kahraman/tanrı “devşirme” durumu, husus büyük medeniyetlere gelince coşar, mantık tanımaz, o denli bir biçimde benimser ki komşunun hikayesini; devşirdiği kahramanı/tanrıyı öz evladından fazla sever.
Fotoğraf 2: Birinci Bin’de Ege Dünyası, David Rumsey Koleksiyonu. Buyrun gidelim milattan evvel birinci bin yıla. O zamanlardaki Ege denizini güya kelamla dolmaya çalışan bir havuz üzere düşünelim (Resim 2). Mısır’dan, Fenike’den gelen gemiler pahalı malların yanında getirdiler güzelim hikayelerini; Mezopotamya’nın ve Persepolis’in hengame eden ilahları az evvel gelen kervanlardan çıktı, attılar kendilerini denize. Thrak’ların özgür ruhlarıyla, Balkanları gezmekten yorulmuş, sonu burnunda göçebe kavimlerin kahramanları el ele, bıraktı kendini kumsaldaki güneşe. Denizin batısı ve doğusu en az 500 yıldır dövüşmekte: Ah Hektor ah Akhilleus, birçok kahraman ve birçok bilge, canlı ya da meyyit sulara bırakmıştı kendini; e Girit’in ada hikayeleri -o büyük patlamadan beri- zati hiç sudan çıkmamıştı. Hitit’in az önce, tabletlere yazıp miras bıraktığı renklere; Likya’dan ışık, Lidya’dan koku, Karya’dan ses; Pontos’tan güçlü bayan, İskit’ten korkutucu erkek, Byzantion’dan yolcu, Urartu’dan süs; sonra biraz bal, çokça üzüm ve denizden de tuzu ekledik mi tamamdır. Evet gereçlerimiz artık hazır. Çağırın, bir tane Rhapsodos gelsin, başlasın bu eski lakin tekrar söylenmeye hazır hikayeyi dillendirmeye (Resim 3).
Fotoğraf 3: Andromakhe, Hektor için yas tutuyor. Jacques-Louis David, 1783. BUYUR SEVGİLİ HEMŞERİM…
Bu yazımızın konusu, işte bu kültür havuzunun oluşturduğu en kıymetli karakterlerden birisi ve onun alametifarikaları. Tanıştırayım efendim; şarabın ve tiyatronun yaradanı Dionysos. Anadolu’da, Girit’te, Mısır’da, Trakya’da ve nihayetinde Thebai’de, türlü vakitlerde beş farklı kez doğmuş olduğu düşünülen işte bu Dionysos, başlangıçta sadece sarp dağların bitkisini yaşatan bir tanrıyken şimdilerde batının fikir ve sanat kaynaklarının en bereketlisi olmayı başarmış, bir nevi, ölümsüzlerin ortasında hala yaşamayı başaran iki yaradandan birisi olmuştur.
Aa Euripides gelmiş davetimize. Buyur sevgili hemşerim, beğenilen geldin. Söylence buyruğuna amade.
“İşte ben Zeus’un oğlu Dionysos, Kadmos’un kızı Semele’nin yıldırım dolu şimşekler içinde doğurduğu ilah, Thebai toprağına ayak basıyorum. Tanrılığımdan soyunup insan suretine girdim… Ben Lidya’nın altın ovalarından geliyorum, İran’ın güneşten kavrulan kırlarını, Baktiria’nın uzun surlarını, Media’nın buzlarla örtülü topraklarını, saadet diyarı Arabistan’ı, tuzlu denizin kıyılarına uzanan bütün Asia ülkesini, Barbarlar ile Helenlerin karışık yaşadığı, hoş hisarlarla süslü kentleri dolaştım. Oralarda korolarımı topladım; dinimi, ayinlerimi öğrettim, artık kendimi Helenlere tanıtmak istiyorum. Helen toprağında Bakkhaların keskin çığlıkları ile çınlattığım, bayanlarının çıplak bedenlerini ceylan postlarıyla sarıp ellerine Thrysos’u, sarmaşıklı asayı verdiğim birinci kent burası oldu…”
Fotoğraf 4: Dionysos’un Alayı, Geç Klasik Çağ-Louvre Müzesi. Dionysos deyince akla birinci gelenler, natürel ki şarap ve tiyatrodur (Resim 4). Birbirinden çok farklıymış üzere duran bu iki eser, aslında birbiri ile yaratı sürecinde kaynaşmış, homojenleşmiş, sonra tekrar ayrılarak farklı istikametlere gitmiş üzere görünmektedir. İkisinin kaynaşması için vaktimiz var, biz artık alalım birini elimize ve inelim şu tiyatro denilen oyunun derinliklerine.
Fotoğraf 5: Ateş başı toplumsallaşma, anonim çizim. Belki her şey Paleolitik Çağ’da başladı. Tahminen Yakındoğu’da bir mağarada, ateş başında, av için giyilen kamuflaj kürkü ve takılan boynuzu çıkarmayı unutup avın nasıl geçtiğini anlatmaya çalışan ilkel insan, birinci sefer benzedi kendisinden “bir başka” şeye (Resim 5). Yahut Üst Paleolitik’te bir insan, Pireneler’de bir mağarada, duvardaki fotoğrafların üzerine gölgesini düşürmeye çalışınca doğdu kendinden “başkaya” dönüşme (Resim 6).
Fotoğraf 6: Bizon-İnsan, El Castillo Mağarası, İspanya. Kökeni hakkında günlerce konuşsak bir karara varamayız ya da onlarca farklı kesin karar çıkar ortaya. Neolitik’in birinci yerleşik avcılarının kostüm giyerek büründükleri karakterlerden, Mezopotamya’da, steril ortamda göstermelik aslan avı düzenleyen hükümdarlara kadar çok lakin çok uzun bir yol çıkar önümüze (Resim 7). Anlıyoruz ki her vakit kıymetliydi “bir başkaya” dönüşmek, taklit etmek, diğeri üzere davranmak; lakin her nasılsa asırlarca kendi yerinden -sahneden- uzak kaldı bu dönüşme işi; ustaların deyişiyle, nam-ı başka “gibi yapmak” işi.
Fotoğraf 7: Asurbanipal’in Aslan Avı, M.Ö. 645-635. DİONYSOS’UN TİYATROSU
Az evvel bahsettiğimiz vakitte, farklı kültürlerden gelen bilgilerle yavaş yavaş dolan Ege Denizi, bugün ismine klasik denilen bir devri doğurdu. Denizin iki yakasında kurulan kentler gitgide büyüdü, gelişti. Kelamlı anlatımlar yazıya, kurallar yasaya, niyetler ideolojiye, kıymetli madenler de basılı paraya dönüştü. Gemilerle çıkılan seyahatler, anakenti besleyen kolonilere yol açtı. Bugünkü İspanya, Portekiz, Fransa, İtalya kıyıları ile Karadeniz’in tamamında kurulan yeni yerleşimler, doğu ile batı ortasındaki çağdaş irtibatın birinci adımlarını attı. Batı kendine, üzerinde yükseleceği sağlam bir temel bulmuştu, bir daha da bırakmadı. Medeniyet kavramı çıktı ortaya: mimarlık-mühendislik vardı, resim-heykel-mozaik buradaydı, filozofların okulları geometri bilmeyenin giremeyeceği bir seviyesi savunuyordu, beşerler cinsel estetiği tartışıyor; tıbbın, iktisadın, siyasetin ve hatta savaş sanatının bile eğitimi veriliyordu (Resim 8).
Fotoğraf 8: Miletoslu Filozof Anaksimandros Mozaiği. Ancak hepsinin altına eğilip baktığınızda bütün bunların iki sağlam ayak üzerinde fakat yükselebildiğini görürdünüz. İşte bu ayaklardan birincisi; doğudan gelip bu denize akınca sahnesine kavuşan Dionysos’un tiyatrosudur.
Sahneye çıkmak o denli kolay iş değil. Ses lazım ki herkesin duyduğu bir ses olmalı; kelam lazım ki herkesin bildiği ve söylemek istediği bir kelam olmalı; giyinmek-süslenmek lazım herkes üzere, bildiğimiz konutlardan bildiğimiz mağaralara, bildiğimiz bağlardan bildiğimiz dağlara, bildiğimiz çeşmelerden bildiğimiz ırmaklara bizi daima götürüp getirmeli. Bütün bunları yapmak için yani yaratmak için evvel yaratıcıyı taklit etmeli, sonra esrimeli ve kendinden geçmeli insan. İşte şarap bu noktada devreye girer. Bizi kendi benliğimizin derinliklerine götürüp yaratıcıyı ortaya çıkartmak için çıkar o uzun seyahatine.
Sözü Sabahattin Eyüboğlu’na bırakalım; Dionysos ile şarabın seyahatinin bize ne oyunlar yaptığını dinleyelim.
“… Üzümle koparılan ilah, özünü husustan sıyırabilmek için birçok eziyete katlanır: modül kesim edilir, ayaklar altında ezilir, küplerde hapsedilir. Böylelikle Dionysos kendini insanlara vermek, onlara hayatın sırrını katabilmek için ıstırap çeker; ancak bu azaplar onu öldürmez. Ekşime sayesinde yaşamaya devam eder; kudreti tamamıyla artar, şarapla insanın damarlarına geçerek onu coşturur, ruh ve vücut kudretini son haddine götürür. İlah Helen toprağına ayak basınca, onlar ırklarındaki dehayı canlandıran kudreti gördüler. Kolektif ruh uyanıp coştu. Birinci sarhoşluk içinde her şeyi birbirine bağlayan sırrı sezdi. Coşan insan kendini dünyanın sahibi bir ilah üzere gördü. Ağaçlar, kayalar, dağlar, bayırlar da beşerlerle birlikte coştu, işte o vakit sevinçten yer yerinden oynadı…”
Yetmez, daha bir şeyler yapmalı. Tüm maiyeti ile ovaya inmiş, meyve ağaçlarına, asmaya, incire yayılan bu yaradanın yaylalardaki, ormanlardaki, mağaralardaki dünyasını da yanımıza taşıyalım. Kudretli yaradanın bu yabanî tabiatını gözlemleyelim. Gürültülü, köpükler saçan çağlayanları, ormanda rüzgârın çıkardığı sesleri, hayvanların böğürmelerini, sevinçten coşan insanın sesleri ile bütünleyelim. Gücümüz yettiğince o yırtıcı doğayı taklit edelim. Dans edelim ve allahın isimlerinden devşirilip bugüne kadar ulaşan çığlıklarımızla ünleyelim. Ahoooy (Ehuios)!
YARATICIYIZ ARTIK BİZ
İnsanlar doğayı taklit ederken bir yandan şarabın içindeki ilah ile birleşince, türlü hallere giriyor; kimi sessiz kimi azgın ve doğuşçu oluyordu. Kiminin ruhu derinliklerden çıkıyor, kimisi içine kapanıp dertleniyordu. İlah onlara kendilerini tanıtıyor, içlerinde gizli duran yaratıcıyı tüm halleriyle ortaya çıkartıyordu. İnsan kendinden geçerek ilahın hayatını yaşıyor, ruhunu bir vücuda bağlayan zincirlerini kırıyordu. Daha hoş bir hayata doğmak bir yana, kainata tertip veren ezeli akla katılan insan, tam kurtuluşa varıyordu.
Bu taklit ve bu sarhoşluk ile yaratıcılığının tepesine çıktı insan. Tadını aldı kendi benliği ile barışık olmanın. Hem kendisi hem de diğeri olmanın. Pekala artık ne yapmalı? Nasıl etmeli de bu işi kalıcı hale getirmeli? Yaratıcı rolünü devam ettirmeli.
İşte söylencenin sırası geldi tekrar. Doğayı ve tanrıyı taklit ederken öğrendiklerimizi, hikayelerimizi canlı hale getirmek için kullanmamız lazım. Yaratıcıyız artık biz; ademoğluna birinci ruhu üfler üzere, sahnedeki kahramana ses verebiliriz. Yüzlerimizi hikayelerdeki karakterlere, işte bu sahneyi bir ormana benzetebiliriz hemencecik. Hikayede Zeus’un Olympos’tan yeryüzüne mi inmesi lazım? Tapınak inşa ederken kullandığım bir vince bakar, bir taklitçi arkadaşımı güya Zeus’muş üzere, üstten sahneye indirmek. Bir pazaryerinin, bir savaş meydanının, bir düğünün gümbürtüsünün alasını yapar korodaki arkadaşlarım.
İşte yaratmanın tadını, “başka” olmayı, “gibi yapmayı” öğrenen ve bunu bir sahnede herkese gösterebilen insan, artık durdurulamaz bir hale dönüşecektir. Bu yeni hüneri üstüne – yanına ileride bir öbür rabbin özelliklerini de alarak- bugün ismine medeniyet dediğimiz mefkureyi kuracaktır. Batı’nın bu oyuna muhtaçlığı hiç bitmez. Sanat, estetik, hoşluk, dilek, coşku, sevinç ve özgürlük yani özcesi gerçek tabiatımız lakin bu oyunla daima bizimle kalacaktır. Bu oyun, yeni dünyayı yaratmamıza ve onu benliğimizin makûs tarafından koruyarak ebediyen yaşatmamıza imkân sağlayacaktır. (Resim 9)
Tiyatroya kim sarfiyat?
Hayatımız tiyatro…
Hayatımız… Tiyatro!
(Ferhan Şensoy & Bertolt Brecht & Karl Valentin)
Fotoğraf 9: Ferhan Şensoy’un İçinden Tramvay Geçen Müzik oyunu 1986’da Ortaoyuncular’da sahnelendi. * Öğr. Gör. / Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Kısmı.