“Bir Tatlı Kaşığı Çamur”, sihirli bir oyun. Lakin büyüsünü palavralardan, masallardan, hurafelerden almıyor; gerçeklerden, bayanların en taban köşesinden alıyor. Küçücük davranıyor, minik adımlarla kuruyor sahneyi. Ancak koca bir dünya anlatıyor; bayanın meskenlerden, odalardan, mutfaklardan, dahası tüm kalıplarından taşışını anlatıyor. Asla yalnız yürümediğimizi hatırlatıyor, yine kalabalık kılıyor her birimizi.
26. İstanbul Tiyatro Şenliği sona erdi lakin prömiyerini orada yapan “Bir Tatlı Kaşığı Çamur”u size anlatmayı, yaldır yaldır oynamaya devam ettikleri için sonrasına bıraktım. Elif Candan’ın yazdığı, Fizikî Tiyatro Araştırmaları Topluluğu’nun kurucularından Pınar Akkuzu’nun ise direktörlüğünü üstlendiği, Nushu Tiyatro ve Echoes Sahne paydaşlığıyla hayat bulan oyun, konusu kadar sahnelemesi üzerine de çokça konuşma istediği uyandırıyor.
Festivalin “Bu İşte Bir Bayan Var” kısmındaki üç oyundan “Bir Tatlı Kaşığı Çamur”, 19. İstanbul Tiyatro Festivali’nde düzenlenen oyun müellifliği atölyesinde okuması yapıldıktan tam sekiz yıl sonra prömiyerini yeniden şenlikte yapmış oldu. Lakin “Bu İşte Bir Bayan Var” başlığının içime sinmediğini de bu vesileyle paylaşmak istiyorum. Kuşkusuz her işte bir bayan var, altını bu kadar koyu çizince anlaşılmadığını düşünüyorum. Endemik değil artık imzalarımız takdir edersiniz ki, bu tip tertiplerin bayan çalışmalarının öne çıkarılması niyetiyle de olsa kendilerini daha yaratıcı söz etmesi gerektiğini düşünüyorum.
Kapa parantez. Oyundan devam edersem; tıpkı anda hem mutfağa hapsolmuş hem oraya sığınmış 40 yaşlarında bayanlar görüyoruz sahnede. Onların hayatını ve sırlarını açığa çıkaran, yabancılaşma yaratan, bu haliyle de dramayı dağıtan bir dış ses eşlik ediyor oyuna. Dış ses oyuna bir bayan programı tonu da ekliyor. Hani olur ya tam ağlayacakken asabın bozulur da kocaman gülmeye başlarsın, işte psikolog edalı dış ses o geçişi çok güzel sağlıyor. Bu sesten gelen sorular, çipil çipil bakan iki bayana kardeşlerini, okul hayatlarını, çocukluklarını, annelerini –ki bayanların anneleri ya yük ya yara ya hasrettir bence ancak hepsi de eksiktir–, eşlerini, günlerini nasıl geçirdiklerini, âşık olup olmadıklarını soruyor. Ömürlerinin yastık altını, kalplerinin öbür tarafını görünür kılıyor bu sorular. Kendi gözlerinden bile kaçarak yaşamaya bir an orta veriyorlar güya.
. Bir hanede olduğumuzu düşündüren, beyaz perdeler asılmış üzere düzenlenmiş iki pencere, oyun boyunca ışığın ve şuurlu belirlenmiş gölgelerin gücüyle mutfaktaki bayanın renk renk öfkesini, korkusunu, aşkını, hayal kırıklığını, bastırılan kanılarını, kısılan sesini açığa çıkarıyor. Dış sesin sorularını sorduğu anlarda, şaşkınlıklarda, hüzünlerde her his geçişinde öteki bir renk alarak rol yapıyor ışık da. Kasvetli vakitler gri oluyor örneğin, şaşkınlıklar sarıydı galiba. Hem sese hem sessizliğe eşlik ediyor. O gölgeler oyuna sesini duymadığımız öbür karakterler ekliyor. Bazen birbirine adeta iple bağlanmış iki insan beliriyor perdelerde, birbirini sürükleyen tahminen de. Bazen iki bayanın arkasına bir sürü gölge bayan yansıyor, meskenin perdesi kalabalıklaşıyor. Tıpkı mutfaktan son çıkıştaki, sonra sokaktaki, birlikte yürüdüğümüz 25 Kasımlar, 8 Martlar üzere.
Coşkumun kaynaklarını biraz daha kazıyorum. Oyundaki pencerelere paralel kimi mutfak eşyaları görüyoruz sahnede; kepçe, mutfak önlüğü, çırpıcı, geniş bir kâse, efendime söyleyeyim kırmızı mutfak eldiveni… Ve sonradan anlamlandıracağımız kelebek kanatları… Üç günlük ömrü olan hoş kelebekler mi dersiniz, bir özgürlük uçuşu mu? Seyredince siz karar verirsiniz.
Geleneksel Alman elbiselerini andıran, dantelli, kat kat, karpuz kollu iki elbise; biri kırmızı, başkası sarı. Kız çocukluğuyla kadınlık ortasında iki temsil üzere görünüyor gözüme renkler. Aslında sahnede ya çocuk olma fırsatı verilmemiş ya yaşama bahtı verilmemiş üzere bakan, o denli resmedilen çocuk olan iki bayan görüyoruz. Kostümlerin sevincine tekrar upuzun bir yok sayma tarihine sahip Japon bayanların makyajı eklenince distopikleşiyor karakterlerin görselliği. İki bayanın oyunun kavşaklarında söyledikleri çocuk müzikleri da bu atmosferi destekliyor. Oyunun en güçlü absürt öğelerinden oluyor bunlar.
“Pır pır pır pır uçuşur kelebekler/Renk renk kanatları doğayı süsler/Uç kelebek yaz geldi/Bütün kırlar çiçeklendi”, ağız dolusu gülerken içimizi sızlatan o müziklerden oluyor.
Oyunun “şehir merkezinin” mutfak olması pek çok biçimde tınlıyor. Zira konutun bu kısmı pek çok hoş koku saklar; keyifli sofralar, uzun sohbetli akşamlar, eğlenceli kek çırpmalar… Kimi sinemalarda, kitaplarda, masallarda ya da söylevlerde bu türlü anlatılır, bayanın puantiyeli önlüğüyle gülümseyerek çocuklarını doyurduğu yer! İlkel toplumların sonunda sınıflı ömrün başlaması, buna paralel erkeğin kahraman oluşu, bayanın mutfağa kapatılması… Bu, yeni hayat mimarisinin çizimlerine “kadının konforunu giderek daha çok artırmak” olarak yansır. İşte on yıllardır bayanın üzerindeki tahakkümü bu türlü kapsayıcı anlatan bir oyunda sırlarımızın yeri mutfak, kapılarını arkasına kadar açıyor.
. Çünkü mutfak bazen de emniyet şeridi çekilen, bardakların fırlatıldığı bir hengame alanı, bazen iki bayanın dertleşip ağladığı bir masa, bazen içine içine akan gözyaşları, bazen histerik bir mutsuzluk paklığı oluyor. Ancak en çok da nesilden nesle bayanların sırlarını pötikareli kavanozlara, mutfak dolabının tabanına, buzdolabının en soğuk köşesine, kilerin en karanlık ucuna sıkıştırdığı; taştıkça karıştırdığı, kaynadıkça reçeldeki üzere köpüğünü aldığı, kabardıkça kek misali çatal batırdığı, süt misali ocağa dökülünce yanık kokan fakat sıkış tepiş de olsa konserve kavanozları üzere zapturapt ettiği sırlarının odası…
Oyunun bu su üzere akışı, reji çalışmalarının inceliği, fizikî tiyatronun enstrümanlarının yüksek sesle çalınması, oyunculukların birbirine denkliğiyle mümkün kılıyor. Bayanlara bakışı bir zümreye, kentli olmaya sıkıştırmayan daha geniş bir kavrayış var oyunda. Ve oyuncular, teknik tüm hareketler burayı destekliyor, estetize ediyor. Oyuncular sahneleme metotlarına paralel vücutlarını, mimiklerini oyuna eksiksiz her an dahil ediyor. Kukla da oluyor, dansçı da, nene de, çocuk da…
Festival seyirleri ortasında “Juliet ve Romeo” üzere hem memnun hem buruk hissettiğim, canı gönülden yakalandığım bir oyun oldu ki bunu kolay ayrıntılara gösterdikleri itinada buldum. Bu kadar azı bu kadar çok yapmak bayanların genel özelliği aslında. Nushu Tiyatro & Echoes Sahne bayanları da elbette bu hünere sahip.
“Aldım, yaktım, küllerini gömdüm, ellerimi yıkadım” sahnede bir tekerleme üzere dönerken, mutfak tezgâhının önünde anneanne/babaannelerimiz, teyzelerimiz, annelerimiz, suretimiz beliriveriyor. Tıpkı cümle sürüyor şimşek üzere, fotoğraflar çakıyor güya karşımızda: “Kadın programlarından, 3. sayfa haberlerinden… Eril zihniyet tarafından korunan erkeklerin öldürdüğü kız kardeşlerimizle göz göze getiriyor bizi. “Taş ye” diyemiyor da içinden “Zıkkım olsun” geçiyorsa pek çok bayanın “Bir Tatlı Kaşığı Çamur” ikramı, beddualarımızın yeni tabirlerinden oluyor.
NUSHU TİYATRO & ECHOES SAHNE
Yazan: Elif Candan
Yöneten: Pınar Akkuzu
Oynayanlar: Bengisu İspir, Cansu Canaslan
Yönetmen Yardımcısı: Gizem Akdoğan
Hareket Tasarımı: Ceyda Özcan
Müzik Yöneticisi: Berkay Özideş
Işık ve Sahne Tasarımı: Utku Kara
Kostüm Tasarımı: Hilal Polat
Afiş Tasarım: Deniz Benzetsel
Işık ve Ses Operatörü: Berat Aydın
Oyun Fotoğrafları: Murat Dürüm
Yapımcı: Gökhan Civan
Yapım: Nushu Tiyatro & Echoes Sahne
Süre: 60 Dakika
Tek perde.
Gelecek oyun tarihleri: 20 Aralık Salı 15.00 Ankara Aralık Sahne, 15 Ocak Pazar 20.30 Alan Kadıköy.